Skansen gromadzi obiekty kultury materialnej z danego regionu, umieszczając je w określonym kontekście etnograficznym i przyrodniczym, możliwie najbardziej zbliżonym do naturalnego.
Muzea budownictwa ludowego na wolnym powietrzu, bo o nich mowa, tworzy się w Polsce od przeszło wieku, na świecie nieco dłużej. Oswoiliśmy się ze słowem „skansen”, choć nie jest ono polskie, a nawet w żadnym innym języku nie używa się go na określenie tego typu muzeum. Choć w jakimś sensie z nim się kojarzy. Pochodzi z języka szwedzkiego i oznacza szaniec lub wał obronny. Muzeum założone w 1891 roku przez Artura Hazeliusa na wyspie Djurgården w Sztokholmie, otoczone takim wałem, miało chronić szwedzką kulturę ludową, głównie jej architekturę.
Pierwsze tego typu muzeum w Polsce powstało w 1906 roku we Wdzydzach Kiszewskich na Kaszubach, a następnie w Nowogrodzie koło Łomży. Jego założyciel, Adam Chętnik, wprowadził wówczas określenie „skansen” do języka polskiego. Tego typu miejsca w innych językach są znane jako „muzea na wolnym powietrzu”.
Na ziemiach polskich możemy zwiedzić około 30 skansenów. Można w nich obejrzeć architekturę ludową, którą reprezentują oryginalne budynki, gospodarstwa, zagrody, drewniane chaty, stajnie, wiatraki, kuźnie, kościoły, cerkwie. Niejednokrotnie są to rekonstrukcje całych wsi oraz odtworzone z najdrobniejszymi detalami wnętrza chat i warsztatów wyposażonych w sprzęty, narzędzia, stroje ludowe i inne elementy folkloru. Kilka z nich zasługuje na wyjątkową uwagę. Są to te skanseny, które wyróżniają się ciekawą historią lub zbiorami, mają najciekawsze profile tematyczne i należą do największych.
Kaszuby
Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach Kiszewskich ma ponad 100 lat i jest najstarszym w Polsce muzeum na wolnym powietrzu.
Początki skansenu sięgają 1906 roku. Wtedy to małżeństwo Teodora i Izydor Gulgowscy odkupili od miejscowego gospodarza XVIII-wieczną chałupę i zgromadzili w niej typowe dla tego czasu sprzęty domowe i gospodarskie oraz cenną kolekcję złotem haftowanych czepców, obrazów malowanych na szkle i ceramikę. Dziś muzeum szczyci się 45 obiektami regionalnej architektury rozmieszczonymi na 22 ha nad brzegiem malowniczego jeziora Gołuń. Drewniane chałupy, chaty z podcieniami, dwory, szkoła, kuźnia, wiatraki, budynki gospodarcze, warsztaty rzemieślnicze z Kaszub i Kociewa są przykładem wiejskiego budownictwa z okresu XVII-XX wieku. Najciekawszym eksponatem jest wiatrak koźlak z 1871 r. i XVIII-wieczny kościół z miejscowości Swornegacie. W naturalnym otoczeniu wielu gospodarstw znajdują się szopki, stajnie, płoty, studnie i poidła. We wnętrzach zaciekawiają dawne sprzęty, które działają do dziś, a także ludowe stroje, kaszubskie książki, dziecięce zabawki. W zabytkowym kościele odprawiane są nabożeństwa i udzielane śluby.
Muzeum organizuje pokazy sztuki ludowej i imprezy folklorystyczne.
www.muzeum-wdzydze.gda.pl
Orawa
Orawski Park Etnograficzny znajduje się u stóp Babiej Góry w Zubrzycy Górnej w zabytkowym parku. Prezentuje tradycję i kulturę górali orawskich. Najcenniejszym jego obiektem jest XVIII-wieczny dwór sławnego na Orawie rodu Moniaków.
Orawskie muzeum na wolnym powietrzu powstało dzięki darowiźnie potomków starego rodu Moniaków, którzy w latach 30. XX wieku przekazali państwu polskiemu drewniany dwór po swoich przodkach. Dzięki niemu możemy zobaczyć, jak mieszkała uboga polska szlachta w XVII–XVIII wieku. Architektura dworu zawiera elementy charakterystyczne dla miejscowego budownictwa ludowego. Jednym z nich jest wyżka, pomieszczenie na półpiętrze pełniące funkcję magazynu, która w typowej chałupie występuje na całej długości elewacji frontowej domu, tu natomiast jedynie w obu narożnikach. Budynek jest większy od typowej chałupy, nakrywa go dach gontowy. W połaci dachu znajdują się dymniki do wyprowadzania dymu. „Kurny” dwór nie miał przewodów kominowych, a dym kłębił się pod sufitem. Poczerniałe od niego ściany czyszczono olejem lnianym, od czego błyszczały w ciemnościach piękną politurą.
W latach 50. XX wieku wokół dworu zrekonstruowano i przeniesiono chałupy z różnych części Orawy wraz z innymi zabudowaniami, takimi jak olejarnia, owczarnia, stajnie, a także Czarną Karczmę z XVIII wieku krytą wysokim, gontowym dachem.
W większości budynków można obejrzeć dawne wyposażenie, meble, stroje, ozdoby.
Dla grup zorganizowanych skansen prowadzi lekcje muzealne, podczas których zwiedzający sami pieką chleb, wykonują tradycyjne ozdoby z bibuły, malują na szkle.
www.orawa.eu
Podkarpacie
Muzeum Budownictwa Ludowego tego regionu zlokalizowano w Sanoku. Zaliczane jest do najważniejszych tego typu muzeów w Europie. Jest także największym skansenem w Polsce.
W malowniczo położonym na brzegu Sanu muzeum zgromadzono ponad 100 zabytków drewnianego budownictwa ludowego, charakterystycznego dla Podkarpacia z okresu od XVII do XX wieku. Poszczególne sektory poświęcone są trzem grupom etnicznym, zamieszkującym niegdyś te tereny: Bojkom, Łemkom i Dolinianom.
Obok budynków mieszkalnych i gospodarczych, w skansenie znajdują się unikatowe obiekty sakralne, kościoły, cerkwie (w tym dwie najwartościowsze z Grąziowej i Rosolina (z XVII w.), kapliczki, szkoła wiejska, zajazd, młyn wodny, wiatraki, kuźnie. Najcenniejszymi obiektami są kościół rzymskokatolicki z Bączala Dolnego (1667) oraz doliniańska chałupa z Dąbrówki (1681).
Wnętrza udostępnia się do zwiedzania zarówno w przypadku świątyń, jak i większości budynków mieszkalnych i gospodarczych. W budynkach zachwycają ekspozycje z oryginalnym wyposażeniem. Na uwagę zasługuje cenna kolekcja kilkuset ikon, judaików, zegarów ludowych i mieszczańskich, wyrobów fajansowych i miedzianych, tkanin, mebli. Ciekawe są również warsztaty rzemieślnicze: tkackie, garncarza, kołodzieja, wytwórcy drewnianych łyżek czy koszy wiklinowych.
Na terenie skansenu można zwiedzić stałą ekspozycję pt. „Ikona karpacka”, na której zaprezentowano 220 ikon z okresu od XV do XX wieku, które ukazują pełny rozwój malarstwa ikonowego ziemi karpackiej.
www.skansen.sanok.pl
www.mbl.sanok.pl
Wielkopolska
Skansen wsi wielkopolskiej w Dziekanowicach może zadziwić niejednego turystę rozmiarami i bogactwem zabytków.
Wielkopolski Park Etnograficzny w Dziekanowicach, z oddziałem Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, został otwarty w 1982 roku. Zgromadzono w nim 53 obiekty tradycyjnego budownictwa chłopskiego, dworskiego, sakralnego i folwarcznego z XVII-XIX wieku, przeniesione z różnych stron Wielkopolski. Większość to oryginalne chałupy, stodoły, spichrze i kuźnie. Chaty otoczone są ogródkami, zagrodami i sadami, co sprawia wrażenie autentyczności. W kilku domach urządzono warsztaty rzemieślników: szewca, kołodzieja i rymarza.
Turyści, spacerując wśród pól i zagród, mogą zwiedzać wnętrza chałup chłopskich, wyposażonych w tradycyjne sprzęty i meble, zajrzeć do starej kuźni i okazałej karczmy, znaleźć ukojenie w wiejskim kościele, wspiąć się na wzgórze, na którym stoją wiatraki – bardzo typowe dla tego regionu. Piaszczystą, wiejską drogą dojść do typowego krytego gontem dworu szlacheckiego. Sielankowy klimat sprzed wieków podkreślają kapliczki i drewniany krzyż na rozdrożu.
Co roku w czerwcu na terenie skansenu organizowana jest impreza „Żywy skansen”. Wtedy zagrody tętnią życiem, gospodynie krzątają się w obejściu, gospodarze doglądają inwentarza, a w warsztatach pracują rzemieślnicy. W Noc Świętojańską (24.06) park etnograficzny zaprasza na puszczanie wianków, a w pierwszy dzień wiosny na topienie marzanny.
www.polskieszlaki.pl/wielkopolski-park-etnograficzny-w-dziekanowicach.htm
www.lednicamuzeum.pl
Warmia i Mazury
Początki Muzeum Budownictwa Ludowego – Parku Etnograficznego w Olsztynku sięgają 1909 r., kiedy to w Królewcu, ówczesnej stolicy Prus Wschodnich, zapadła decyzja o utworzeniu muzeum architektury wiejskiej. Na jego siedzibę wybrano teren Królewieckiego Ogrodu Zoologicznego. Plan zabudowy zakładał przeniesienie na teren muzeum obiektów najbardziej charakterystycznych dla każdego z regionów wchodzących w skład Prus Wschodnich. W związku ze złym stanem budynków przeznaczonych do translokacji zdecydowano o wybudowaniu kopii. W latach 1910–1913 wybudowano około 20 obiektów z XVIII–XIX wieku, reprezentujących budownictwo mieszkalne, sakralne, przemysłowe oraz gospodarcze. Na terenie muzeum znajdowały się także dwa obiekty archeologiczne.
W 1937 roku ze względu na szczupłość terenu Królewieckiego Ogrodu Zoologicznego zdecydowano o przeniesieniu obiektów do Olsztynka, w którego okolicach znajdowało się Mauzoleum prezydenta Rzeszy, feldmarszałka Paula Hindenburga, i które stało się miejscem licznych wycieczek z Niemiec. Muzeum architektury wiejskiej miało podnieść atrakcyjność okolicy. Translokacji dokonano w latach 1938–1942. Nie wszystkie obiekty udało się przenieść. Z pierwotnego założenia zachowało się 12 budynków. Pod koniec lat 50. rozpoczęła się rozbudowa muzeum. W 1969 r. Park Etnograficzny uzyskał status samodzielnej placówki pod nazwą Muzeum Budownictwa Ludowego-Park Etnograficzny. Obecnie dysponuje terenem o powierzchni 96 ha. Posiada bogate zbiory muzealiów ruchomych i nieruchomych. Zgromadzono w nim 73 obiekty dużej i małej architektury wiejskiej z Warmii, Mazur, Powiśla i Małej Litwy, o zróżnicowanych funkcjach i budowie. Są to budynki mieszkalne, sakralne, zabudowania gospodarcze i przemysłowe.
W 1985 r. w jego struktury włączono dwa obiekty w centrum Olsztynka: Salon Wystawowy w dawnym kościele ewangelickim oraz basztę na linii miejskich murów obronnych, w której mieści się obecnie muzeum poświęcone życiu i działalności Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza – obrońcy języka polskiego i polskiej tradycji kulturowej na Mazurach.